İnşaat Uyuşmazlıklarında Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yöntemleri
Mustafa Sabri Aydın
İnşaat sektörü hem ekonomik hacmi hem de çok aktörlü yapısı nedeniyle dünya genelinde stratejik bir öneme sahiptir.
1. GİRİŞ
İnşaat sektörü hem ekonomik hacmi hem de çok aktörlü yapısı nedeniyle dünya genelinde stratejik bir öneme sahiptir. Projelerin uzun süreli olması, yüksek bütçeler içermesi ve farklı disiplinlerden birçok paydaşı bir araya getirmesi, uyuşmazlıkların doğmasını neredeyse kaçınılmaz hale getirmektedir. Örneğin, bir metro inşaatında işveren kamu otoritesi olabilir, yüklenici uluslararası bir şirket, alt yükleniciler yerel firmalar, tasarımcı ayrı bir mühendislik şirketi ve finans sağlayıcılar ise farklı ülkelerden bankalar olabilir. Böyle karmaşık yapılar uyuşmazlık ihtimalini artırmaktadır.
Geleneksel yargı yolları, uzun süreli ve maliyetli olmalarının yanı sıra gizlilik ilkesini yeterince koruyamaması sebebiyle inşaat projelerinde çoğu zaman tercih edilmemektedir. Bu nedenle özellikle büyük ölçekli altyapı projelerinde (örneğin köprü, baraj, otoyol veya havaalanı inşaatlarında) Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yöntemleri (AUÇY) öne çıkmaktadır.
2. UYUŞMAZLIKLARIN YAPISI VE SEBEPLERİ
İnşaat sektöründe uyuşmazlıklar genellikle teknik, mali veya sözleşmesel nedenlerden doğmaktadır.
- Proje belgelerindeki belirsizlikler
- Sözleşme hükümlerinin yoruma açık olması
- Zaman ve maliyet aşımı
- Koordinasyon eksiklikleri
- Değişiklik talepleri (change orders)
- Eksik iş teslimi veya gecikme
3. ALTERNATİF UYUŞMAZLIK ÇÖZÜM YÖNTEMLERİ (AUÇY)
3.1. Müzakere (Negotiation)
Tarafların doğrudan masaya oturup uzlaşmaya çalıştığı en basit yöntemdir. Örneğin, bir alt yüklenici hakediş bedelinin eksik ödendiğini iddia ederse, işverenle doğrudan görüşerek çözüm bulabilir. Avantajı ucuz ve hızlı olmasıdır. Ancak taraflardan biri güçlü, diğeri zayıfsa müzakere adil sonuç vermeyebilir.
3.2. Arabuluculuk (Mediation)
Tarafsız bir üçüncü kişi sürece dâhil olur. Örneğin, büyük bir alışveriş merkezi inşaatında yüklenici ile işveren arasında kira başlangıç tarihi konusunda anlaşmazlık çıktığında, arabulucu tarafları iletişim kurmaya teşvik eder. Arabuluculukta karar taraflara aittir, bağlayıcılık yoktur. Özellikle uzun süreli iş ilişkilerinde ilişkiyi korumak için uygundur.
3.3. Uzlaştırma (Conciliation)
Arabuluculuğa benzer ancak uzlaştırıcı, somut bir çözüm önerisi sunar. Örneğin, bir yol inşaatında iş programı konusunda çıkan uyuşmazlıkta, uzlaştırıcı taraflara “teslim tarihinin üç ay uzatılması ve ek maliyetin yarı yarıya paylaşılması” önerisini getirebilir.
3.4. Tahkim (Arbitration)
Tahkim, bağlayıcı ve çoğu zaman uluslararası projelerde tercih edilen yöntemdir. Örneğin, Türk bir yüklenici ile Katar’daki işveren arasında çıkan bir anlaşmazlıkta, İstanbul Tahkim Merkezi (ISTAC) veya ICC Tahkim kuralları uygulanabilir. Tahkim kararı, mahkeme kararı gibi icra edilebilir. Bu sebeple uluslararası projelerde güvenli bir yoldur. Ancak maliyetli olabilir.
3.5. Uyuşmazlık Çözüm Kurulu (Dispute Board - DB)
FIDIC sözleşmelerinde sıkça görülen bu yöntem, özellikle uzun vadeli ve büyük ölçekli projelerde tercih edilir. Örneğin, 5 yıl sürecek bir hidroelektrik santrali projesinde, proje süresince görev yapan teknik uzmanlardan oluşan bir kurul bulunur. Uyuşmazlık çıktığında kurul hızla görüş bildirir. Bu görüş tavsiye niteliğinde olabileceği gibi bağlayıcı da olabilir.
3.6. Uzlaştırılmış Tahkim (Med-Arb / Arb-Med)
Önce arabuluculuk denenir, çözüm bulunamazsa tahkime geçilir. Bu yöntem, tarafların dostane çözüm arayışına öncelik verir, başarısız olursa bağlayıcı tahkim devreye girer. Örneğin, bir konut projesinde teslim tarihindeki gecikme nedeniyle önce arabuluculuk görüşmeleri yapılır; sonuç alınmazsa uyuşmazlık tahkim hakemine taşınır.
4. FIDIC SÖZLEŞMELERİNDE AUÇY
FIDIC Kırmızı, Sarı ve Gümüş Kitaplarda uyuşmazlık çözüm mekanizması olarak DAB (Dispute Adjudication Board) öne çıkar. Örneğin, bir köprü inşaatında taraflar arasında maliyet artışı nedeniyle çıkan anlaşmazlık, mahkemeye taşınmadan DAB tarafından çözümlenebilir. DAB’ın en önemli avantajı, uyuşmazlıkları proje süresince çözüp işin devamını sağlamasıdır.
5. TÜRKİYE’DE HUKUKİ ÇERÇEVE
Türkiye’de özellikle 6325 sayılı Arabuluculuk Kanunu, ticari ve iş uyuşmazlıklarında arabuluculuğu zorunlu hale getirmiştir. Ayrıca Milletlerarası Tahkim Kanunu ve ISTAC kuralları, uluslararası ve ulusal projeler için tahkim imkânı tanır. Türkiye’de son yıllarda İstanbul Havalimanı, Marmaray ve 3. Köprü gibi mega projelerde AUÇY mekanizmalarının fiilen uygulandığı görülmektedir.
6. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
İnşaat projelerinde uyuşmazlık kaçınılmazdır, ancak doğru çözüm mekanizmasının seçilmesi, projenin süresi, maliyeti ve taraflar arası ilişkinin kalitesi üzerinde belirleyici rol oynar. Küçük projelerde müzakere veya arabuluculuk, orta ölçekli projelerde tahkim veya uzlaştırma, mega projelerde ise Dispute Board gibi daha kurumsal çözümler öne çıkmaktadır.
Türkiye’de mevzuatın gelişimi ve ISTAC gibi kurumların etkinliği, AUÇY’nin daha fazla uygulanmasını desteklemektedir. Bu nedenle sözleşme hazırlanırken tarafların açıkça hangi çözüm yöntemini seçeceklerini belirtmeleri, ileride yaşanacak ihtilafların hızlı ve adil çözümü için kritik önemdedir.
10. KAYNAKÇA
FIDIC Red Book (2017 Edition)
6325 Sayılı Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu
ICC Arbitration Rules (2021)
ISTAC Tahkim Kuralları (2020)
Pekcanıtez, Hakan. Sözleşme Hukuku ve İnşaat Uyuşmazlıkları
Bozkurt, Tamer. Uyuşmazlık Çözüm Yolları, Tahkim ve Arabuluculuk
Mathews, Robert. Construction Dispute Resolution Handbook, ICE Publishing